سومین بحث مقدماتى، تبیین قلمروهاى بحث‏هاى تاریخى دوران غیبت کبرى امام مهدى (عج) مى‏باشد.

۱- بسیار طبیعى است که اولین قلمرو این بحث همان تاریخ شخص امام مهدى (عج) مى‏باشد . در این قلمرو شایسته است - على‏رغم محدودیت منابع گویا و روشن در این زمینه - حوادث زندگانى ویژه‏ى آن حضرت پس از انقضاى دوران غیبت صغرى، و سیره‏ى حضرت مهدى (عج) در دوران غیبت کبرى، و هم‏چنین ملاقات‏هاى حضرت مهدى (عج) با طبقات مختلف در طول دوران غیبت کبرى مورد بحث و بررسى قرار گیرد.

۲- از آن جا که حضرت مهدى (عج) براى رسیدگى به شؤون دینى، فرهنگى و سیاسى شیعیان خود، فقهاى جامع‏الشرایط را به عنوان نایبان عام خود و مراجع تقلید مسلمین منصوب نموده است، تاریخ مرجعیت و مراجع تقلید، باید دومین قلمروى بحث‏هاى ویژه عصر غیبت کبرى باشد.

۵- با توجه به این‏که تاریخ دوران غیبت کبرى، مقطعى از تاریخ اسلام و تاریخ جهان اسلام بوده، و در فضاى عام و گستره‏ى جهان اسلام، تمام تحولات مربوط به شیعه و تشیع و حوزه‏هاى علمیه و مرجعیت و غیبت‏شخص امام مهدى (عج) انجام گرفته، و بحث‏هاى ویژه‏ى هر قلمرو با قلمروهاى دیگر بى ارتباط نبوده است، بنابراین در یک نگاه تاریخى - تحلیلى، تمام این قلمروها باید با هم دیده شوند. تاریخ جهان اسلام در ابعاد مختلف (فرهنگى، دینى، اجتماعى، سیاسى، اقتصادى، نظامى و در تمام ابعاد جغرافیایى) باید ملاحظه گردد . بنابراین، شرق جهان اسلام و شمال و جنوب خاورمیانه و غرب آن، همگى به هم پیوسته است و باید مورد توجه قرار گیرد .

۶- و در صورت لزوم، سیر تحولات عمده در جهان بشریت نیز نباید از چشم یک مورخ محقق به دور باشد; زیرا رسالت امام مهدى (عج)، رسالتى جهانى است و جهان در انتظار این مصلح الهى به سر مى‏برد . پس تمام تحولات جهانى که جهان را به سمت آن روز موعود حرکت مى‏دهند، باید مورد مطالعه‏ى جدى قرار گیرند .

د) ضرورت بحث و اهمیت تاریخ عصر غیبت کبرى
چهارمین بحث مقدماتى، تبیین ضرورت‏هاى بحث از تاریخ دوران غیبت کبرى مى‏باشد .

با توجه به این‏که، گذشته چراغ راه آینده است، ضرورت بحث از تاریخ و سیر تحولات عصر غیبت کبرى، روشن خواهد بود.

تاریخ‏نگرى - البته آن طور که قرآن کریم آن را مطرح کرده است - انسان را چشمى بینا و درکى عمیق مى‏بخشد و بر خلاف آن‏چه برخى تصور مى‏کنند، انسان در زندان گذشته‏ها، زندانى نمى‏شود، بلکه وضعیت فعلى خود را با توجه به گذشته بهتر درک مى‏کند و خود را براى آینده‏اى قابل پیش‏بینى و قابل تحقق آماده مى‏سازد; به گونه‏اى که مى‏توانیم بگوییم: یک انسان تاریخ‏نگر، یک انسان آینده‏نگر مى‏باشد . با آگاهى ویژه‏اى به سوى آینده حرکت مى‏کند و چنان‏چه لازم ببیند، مى‏تواند در ساختن آینده‏ى خود، نقش به‏سزایى داشته باشد .

بنابراین، دانستن تاریخ صدر اسلام و پیچیدگى‏هاى دوران امامان معصوم پس از پیامبر صلى الله علیه و آله و سپس دوران غیبت تا حال حاضر، به ما امکان برنامه‏ریزى بهترى براى آینده مى‏دهد .
از این گذشته، براى رشته‏ى تخصصى تاریخ و رشته‏هاى تخصصى فقه و حدیث و تفسیر، آگاهى از دوران غیبت کبرى تا حال حاضر، امرى حیاتى و ضرورى است; زیرا بدون دانستن این تحولات، بسیارى از مسایل تخصصى این رشته‏ها، قابل درک و فهم علمى نخواهد بود، تا جایى که مى‏توان گفت: چنان‏چه کسى در تاریخ اسلام و مسلمین، آن هم در تمام دوران‏هاى گذشته، سیر تاریخى نداشته باشد و صاحب تحقیق نباشد، نمى‏تواند به تمام منابع استنباط و تفقه در دین، اشراف داشته باشد و دعوى اجتهاد مطلق کند . هر چند افراد غیر مطلع از تاریخ، چنین ادعایى را سنگین مى‏دانند و شاید چنین مطلبى را مبالغه‏اى بیش ندانند، اما در حد اشاره باید گفت: حدیث و رجال ما، که بخش عمده‏اى از منابع و اطلاعات مهم این رشته را تشکیل مى‏دهند، بدون آگاهى از تحولات دوران غیبت کبرى، ناقص و ناتمام بوده، و نظرات اجتهادى ما قابل اعتماد نخواهد بود .

ه) چالش‏هاى بحث در تاریخ عصر غیبت کبرى:
پنجمین بحث مقدماتى، چالش‏ها و مشکلات ویژه‏ى تاریخ عصر غیبت کبرى مى‏باشد .
در سومین بحث مقدماتى روشن شد که اولین قلمرو براى بحث در تاریخ دوران غیبت کبرى، تاریخ شخص امام مهدى (عج) است که مهم‏ترین بحث و نزدیک‏ترین موضوع نسبت‏به عنوان بحث مى‏باشد . ولى بحث در این قلمرو، بسیار محدود و فاقد منابع مناسب مى‏باشد; زیرا پیش‏فرض ما در بحث، غیبت تام امام مهدى (عج) مى‏باشد . و با غیبت تام، چه اطلاعى از او مى‏توانیم داشته باشیم؟

مکان زندگى و تحرکات امام مهدى (عج)، نحوه‏ى زندگى او، نحوه‏ى ارتباط با مردم و سیره‏ى عام و خاص او در این دوران، زندگى خصوصى او و بسیارى از مسایل ویژه‏ى امام مهدى (عج) که براى یک بحث تاریخى مطرح مى‏باشند، شاید بدون جواب بمانند .
بنابراین مى‏توانیم بگوییم: اولین چالش در بحث‏هاى تاریخ عصر غیبت کبرى، مشخص نبودن قلمروهاى بحث در این برهه‏ى تاریخى است که به تناسب اهداف مورد نظر و افق‏هاى دید تاریخ‏نگاران، مى‏تواند بسیار متفاوت باشد . آن چه را در سومین بحث مقدماتى بیان داشتیم، در حقیقت مى‏تواند یک نظر تاسیسى باشد; زیرا آن‏چه تاکنون با این عنوان آمده است; یا منهاى تاریخ شخص امام مهدى (عج) بوده یا این‏که فقط به تاریخ شخص امام مهدى (عج) بسنده کرده است . 

دومین چالش، کمبود منابع در زمینه‏ى اولین قلمرو براى بحث‏هاى دوران غیبت کبرى است .

چالش سوم، پراکنده بودن اطلاعات تاریخى است . آن‏هم در منابعى که هر کدام با دیدگاه‏هاى ویژه‏اى به رشته‏ى تحریر درآمده است .
البته منابعى که توسط مستشرقین عرضه شده است، نمى‏تواند منابعى مطمئن و گویاى واقعیت‏باشد .
براى منابع عمومى تاریخ اسلام نیز باید بگوییم که تاریخ شیعه و تشیع و حوزه‏هاى علمیه و مراجع بزرگ تقلید در این منابع نیز کم‏رنگ بوده یا این‏که صددرصد مورد تجاهل قرار گرفته است .
بنابراین، باید تلاشى اساسى و همه جانبه، همراه با حساسیت‏هاى لازم براى یک محقق، انجام پذیرد، تا این‏که مجموعه‏اى منسجم و علمى و فراگیر در مورد تاریخ عصر غیبت کبرى فراهم آید . چنین کار بزرگى را باید یک گروه توانمند یا مؤسسه‏اى متخصص در تاریخ بر عهده گیرد، تا تاریخى مستند و تحلیلى، عرضه گردد و مورد استفاده‏ى رشته‏هاى تخصصى و عمومى قرار گیرد .

د) ضرورت بحث و اهمیت تاریخ عصر غیبت کبرى  (ادامه در پست بعدی)

نتیجه‏ى این مسیر چنین خواهد بود:
۱- تبیین و تعیین موضع بحث‏به طور دقیق.   ۲- تبیین قلمروهاى بحث در تاریخ این عصر.                  ۳- ترسیم اهداف و انگیزه‏هاى بحث درباره تاریخ عصر غیبت کبرى .

ب) اهداف و رسالت‏بحث‏هاى تاریخى
دومین بخش را با تعیین اهداف تاریخ‏نگارى قرآن کریم; شروع مى‏کنیم زیرا قرآن کریم، راهنما و هدایت‏گر ما در تمام مراحل و ابعاد زندگى باید باشد .
براى رسیدن یک پژوهش‏گر به مجموعه‏ى اهدافى که قرآن کریم براى تاریخ‏نگارى خود درنظر گرفته است، لازم است، دقتى ویژه در آیات تاریخى قرآن بنماید .
در حالى که حوادث و جریانات تاریخى که همراه با تحلیل و نتیجه‏گیرى مى‏باشد، در حدود ثلث مساحت آیات قرآن را فرا گرفته است، بسیار بجا است که به چند مجموعه از آیات قرآن در این زمینه مراجعه نماییم .

مجموعه‏ى اول: آیاتى که مخاطبان قرآن به ویژه مخاطبان قصص قرآنى را ذکر نموده و طبقات گوناگونى را اشاره کرده است .این مخاطبان عبارتند از: عموم مردم، جهانیان، پرسشگران، شنوندگان، دانایان و کسانى که مى‏خواهند بدانند، یا کسانى که مى‏خواهند ایمان بیاورند، سپاسگزار باشند، یا بفهمند، یا تعقل کنند، یا یادآورى شوند، یا به یقین برسند، یا به یقین رسیده باشند، یا در حال برگشت‏به خدا باشند، یا با فراست و زیرک باشند، یا دانا و بینا باشند .

مجموعه‏ى دوم: آیاتى که مردم را به نظر و مطالعه و دقت در حال گذشتگان یا سیر در زمین یا عبرت گرفتن از سرگذشت دیگران دعوت مى‏نماید، که نشان دهنده‏ى جهت‏گیرى قرآن به سمت تفکر و تحقیق و نتیجه‏گیرى مى‏باشد .

مجموعه‏ى سوم: آیاتى که حوادث تاریخى را آیه خوانده باشد . آیه، نشانه است و آیه‏هاى تاریخى گویا مطالبى است که چون آینه، حقایق را به خوبى نشان مى‏دهد یا کد مى‏دهد و انسان را به صاحب نشانه مى‏رساند .

مجموعه‏ى چهارم: آیاتى که به طور صریح و روشن، اهداف تاریخ‏نگارى و بیان قصص انبیاء و امت‏ها را ذکر کرده باشد . مانند: آیه‏ى 120 سوره‏ى هود و آیه‏ى 111 سوره‏ى یوسف که در بیان حق دادن و موعظه و یادآورى و تقویت قلب (تثبیت فؤاد) و عبرت گرفتن خلاصه مى‏شوند .
بدین سان مى‏توانیم مجموعه‏ى اهدافى را که براى تاریخ‏نگارى در قرآن کریم آمده است، در شش امر خلاصه مى‏کنیم:

۱- فراهم نمودن زمینه‏ى تفکر و ایجاد انگیزه براى پرسش و تحقیق که انسان را به گونه‏اى بهتر و سریع‏تر به حقیقت مى‏رساند و عطش و نیاز انسان حقیقت‏جو را با رساندن او به حقایق تامین مى‏نماید.

۲- تاریخ نمایان‏گر تجربیات بسیار با ارزش گذشتگان است که در اختیار آیندگان قرار مى‏گیرد و خردمندان و افراد بینا و تیزبین و عاقبت‏اندیش و فهیم از این تجربیات توشه برمى‏دارند و تحولات آینده‏ى خود و جهان بشریت را مى‏بینند و مى‏سازند، و بر آن‏چه مى‏سازند آگاهى دارند، و با تحقیق و تفکر هم به یقین مى‏رسند و هم سپاسگزار مى‏شوند و راه صحیح و مسیر مطلوب براى بازگشت‏به حق را پیدا مى‏کنند و طى مى‏نمایند.

۳- با تذکر و یادآورى حوادث تاریخى، حجاب غفلت و فراموشى دریده مى‏شود و انسان، موجودى هشیار و بیدار مى‏گردد، و به گونه‏اى مطلوب به سوى اهداف تعیین شده براى او حرکت مى‏کند و با این بیدارى از خاک‏ریزهاى دشمن به خوبى عبور مى‏کند و تمام موانع سر راه خود را برمى‏دارد، و اجازه نمى‏دهد که کسى او را فریب دهد، یا تجربیات گران‏بهاى دیگران را به قیمتى گران‏تر تکرار کند.

۴- و در نهایت، آرامش و اطمینان خاطر و قوت قلب پیدا مى‏کند و با صبر و مقاومت و پایدارى و امیدوارى به سرنوشت روشن خود، مسیر صحیح زندگى را طى مى‏کند و از هیچ دشمنى و خطرى در هراس نخواهد بود.

۵- آیات الهى در تاریخ هم‏چون آیات الهى در طبیعت، همیشه پرفروغ بوده و انسان را با دلایل متقن به علم نامحدود و قدرت لایزال الهى آشنا نموده و او را به خداى خود ربط مى‏دهد، تا وجود کوچک خود را در پرتو این وجود لایزال و نامحدود ببیند و هیچ‏گاه خود را بى نیاز و مستقل و افسار گسیخته نبیند.

۶- مسیر حق، مسیرى روشن و پویا و تکامل‏بخش است که انسان‏هاى مؤمن، خود را به اهداف نهایى‏شان نزدیک مى‏بینند و هیچ گاه یاس و ناامیدى، آنان را از پا در نمى‏آورد . بلکه براى خود وجودى مستمر و ریشه دار در عمق تاریخ احساس مى‏کنند و با برنامه‏اى حساب شده و دقیق مى‏توانند آینده‏ى روشنى براى خود ترسیم نمایند و رسیدن خود را به آن اهداف تضمین کنند .

نتیجه
بنابراین، بحث‏هاى تاریخى باید بحث‏هایى تحلیلى و مفید باشند، تا تمام اهداف یاد شده تامین گردد . صرف اطلاع از حوادث تاریخ، یا صرف رسیدن به یک تحلیل، به تنهایى براى انسان مفید فایده نخواهد بود یا لااقل، فایده‏اى اندک خواهد داشت .
البته قرآن کریم در تاریخ‏نگارى خود به قلمروهاى گوناگون و مقاطع مختلف حیات بشر پرداخته و براى خود، روشى ویژه و منحصر به فرد انتخاب کرده است، و انسان را از گم شدن در مسیرهاى انحرافى و پر پیچ و خم مباحث علمى تاریخى و غیر تاریخى برحذر نموده، و روش صحیح سلوک راه را در تاریخ‏نگارى بیان کرده است .
در بحث‏هاى ویژه‏ى تاریخ دوران غیبت کبرى نیز نباید از این اهداف و روش قرآنى فاصله بگیریم و تاریخ این دوران را براى محض اطلاع فرا نگیریم، بلکه براى رسیدن به مقاصدى مهم و هدف‏هایى بزرگ، به آشنایى با حوادث تاریخى این دوران و تحلیل صحیح این رویدادهاى تاریخى بپردازیم .

ج) قلمروهاى بحث‏هاى تاریخى عصر غیبت کبرى  (ادامه در پست بعدی)

منبع/سایت منجی سبز